Ντεφόε, Ντάνιελ

(Daniel Defoe, Λονδίνο περ. 1660 – Μούρφιλντς 1731). Άγγλος συγγραφέας. Γιος εμπόρου, ασχολήθηκε κι αυτός για ένα διάστημα με το εμπόριο. Η ζωή όμως και η προσωπικότητα του Ν. δεν είναι εκείνες του τίμιου και επίμονου βιοτέχνη, του υπομονετικού καταστηματάρχη, στους οποίους θα αφιερώσει τα βιβλία του: πολυπράγμων, κι όχι σπάνια ύποπτης και αμφίβολης ηθικής, πληρωμένος κονδυλοφόρος, τυχοδιώκτης της πολιτικής και της δημοσιογραφίας, ο Ν. χαρακτηρίστηκε στον καιρό του ως άνθρωπος ποταπός. Γνώρισε τη χρεωκοπία και κατέληξε στη φυλακή και στη διαπόμπευση: στη μακρόχρονη ζωή του βασανίστηκε μόνιμα από τον φόβο του νόμου και των εκπροσώπων του. Κι ωστόσο δεν του έλειψε ένα φλύαρο ενδιαφέρον για τα κοινά: επεξεργάστηκε και εξέθεσε με τον σαφή τρόπο γραψίματος που τον διέκρινε, σχέδια οικονομικών και δικονομικών μεταρρυθμίσεων, πρότεινε τη δημιουργία εθνικών θεσμών, όπως μια ακαδημία της γλώσσας κι ένα δημόσιο ίδρυμα για ψυχοπαθείς, με εκσυγχρονισμένο πνεύμα· έγραψε τουριστικούς οδηγούς - Ταξίδι σ’ ολόκληρο το νησί της Μεγάλης Βρετανίας (1724) σε τρεις τόμους -που πάλλονται από πατριωτική υπερηφάνια και φυλλάδια θρησκευτικής πολεμικής· δοκίμασε τις δυνάμεις του και σε χαλαρούς και άτεχνους στίχους, όπως στον Αληθινό Άγγλο (1701), προς υπεράσπιση του Γουλιέλμου Γ’. Αν δεν είχε γράψει τίποτε άλλο –κι ως περίπου τα εξήντα χρόνια όλη η λογοτεχνική του δραστηριότητα ήταν αυτού του είδους– ο Ν. δεν θα ανήκε στην ιστορία της λογοτεχνίας. Οι πραγματείες του έχουν γραφεί σχεδόν όλες για την αντιμετώπιση κάποιου αιτήματος της στιγμής, τα μανιφέστα του και τα φυλλάδιά του είναι ιστορικά αξιοπερίεργα, τα ποιήματα του είναι αδέξια και άψυχα. Είναι ένας πολυγράφος, ένας δημοσιογράφος: οι ιστορικοί του πολιτισμού υπενθυμίζουν ότι από το 1704 έως το 1713 έγραψε εντελώς μόνος του μια επιθεώρηση (The Review), τεσσάρων σελίδων, σε τέταρτο σχήμα, που έβγαινε τρεις φορές την εβδομάδα. Η θαυμαστή αυτή πρωτοβουλία είχε κάποια επίδραση στην πρωτοεμφανιζόμενη τότε δημοσιογραφία. Η άφθαρτη όμως δόξα του Ν. οφείλεται ουσιαστικά στα μυθιστορήματά του. Το 1719 ο Ν. κυκλοφόρησε τη Ζωή και τις εκπληκτικές περιπέτειες του Ροβινσώνα Κρούσου από την Υόρκη, ναυτικού. Η άμεση επιτυχία του βιβλίου –τέσσερις εκδόσεις εξαντλήθηκαν σε τέσσερις μήνες– τον παρακίνησαν να προσθέσει ένα δεύτερο μέρος, Νεότερες περιπέτειες του Ροβινσώνα Κρούσου (1719), και τέλος, έναν τόμο μέτριων ηθικών στοχασμών, Σοβαρές σκέψεις (1720) πάνω στις περιπέτειες του Κρούσου. Το αφήγημα στηρίζεται έως έναν βαθμό σε πραγματικά γεγονότα. Ένας ΄Αγγλος ναυτικός είχε ναυαγήσει στη νήσο Χουάν Φερνάντεθ κι έζησε εκεί μόνος του πέντε χρόνια. Το 1711 επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου η ιστορία του είχε προκαλέσει τεράστιο ενδιαφέρον. Στον Ροβινσόνα Κρούσο βρίσκουμε τα πρακτικά και ηθικά θέματα που ενδιέφεραν εκείνο το νέο αστικό κοινό στο οποίο απευθυνόταν, όχι εντελώς ευσυνείδητα, ο Ν. Το ενδιαφέρον για μια απίθανη πραγματικότητα, αλλά όχι αυθαίρετη, όχι μυθιστορηματική, για περιστατικά όπου θα μπορούσαν να εξαρθούν το ηθικό θάρρος, η υπομονή, η εφευρετικότητα των προσώπων του έργου και η διαπαιδαγωγητική δύναμη της Θείας Πρόνοιας. Ο Ροβινσόνας είναι, κατά πρώτο λόγο, η ιστορία μιας μεγάλης υπομονής, που της παραστέκει η εσωτερική έμπνευση. Ενθαρρυμένος από την επιτυχία του πρώτου μυθιστορήματος, ο Ν. εξέδωσε το 1720 (οι τίτλοι αναφέρονται εδώ κατά την τρέχουσα συνήθεια κι όχι με την αρχική, συχνά μακρότατη, διατύπωσή τους) τα Απομνημονεύματα ενός ιππότη και το Πλοίαρχος Σίνγκλετον, το 1722 το Μολ Φλάντερς και το Ημερολόγιο από τη χρονιά της πανούκλας, και το 1724 το Λαίδη Ροξάνα. Στον Ν. συναντώνται ωριμασμένα για πρώτη φορά όλα τα στοιχεία που σήμερα θεωρούμε ότι προσιδιάζουν στο μυθιστόρημα· ο προσεκτικός αλλά όχι από πρόθεση περίτεχνος λόγος, η βιωμένη και δραματοποιημένη ψυχολογία, αληθοφανή και συνάμα τυπικά γεγονότα, ένα περιστατικό σημαντικό κατά κάποιο τρόπο. Τα μυθιστορήματα του Ν. είναι όλα γραμμένα σε έναν και μόνο τόνο, χωρίς καθαρές διαιρέσεις, με σπάνιες αφηγηματικές αποκορυφώσεις - τα ίχνη του άγριου επάνω στην ακτή, η πρώτη κλοπή της Μολ Φλάντερς - υποβάλλουν μια μεγάλη μονοτονία της ζωής, απρόσβλητη κι από τις πιο συναρπαστικές περιπέτειες. Τοποθετεί κάτω από το ίδιο φως, με δικαιοσύνη και μέτρο, γεγονότα, πρόσωπα, αντικείμενα, μονολόγους, διαλόγους, δίχως να τους συνδέει αυστηρά μέσω της πλοκής. Μόνο ο τόνος, η σταθερότητα των ηρώων του έργου επιτρέπουν σε αυτά τα γεγονότα να διαγράψουν μια αναγκαία και αδιάκοπη πορεία. Ο Ν. αφηγείται περιπέτειες, αλλά δεν τις αφηγείται με περιπετειώδη τρόπο· γι’ αυτόν, ο τρόπος που βλέπει τη ζωή είναι κοπιαστικός, πανούργος, στενοκέφαλος· γι’ αυτόν, τα επίγεια κακά έχουν ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, όχι μεταφυσικό· είναι πείνα, εξαθλίωση, αρρώστια· η μοναξιά που τρομάζει, είναι κατά πρώτο λόγο μοναξιά του σώματος. Συνεπώς δεν υπάρχει κανένας ρομαντικός φωτοστέφανος άγριας και αναρχικής χαράς γύρω από τους άθλους του Ροβινσόνα, ούτε αγαλλίαση για την αισχρή ελευθερία της Μολ Φλάντερς, πόρνης και κλέφτρας, αλλά οι ενστικτώδεις πονηριές ενός πλάσματος που ζει στο περιθώριο της κοινωνίας και αγαπά με ζωικό πείσμα· αν υπάρχει περισσότερη περιπέτεια στον Πλοίαρχο Σίνγκλετον ή στη Λαίδη Ροξάνα, παραμένει ωστόσο φανερό ότι οι περιπέτειες δεν είναι ένας τρόπος για να ζήσει, αλλά για να επιζήσει κανείς, όταν οι συμφορές, η αθλιότητα, η κακία των άλλων ή η δική του απερισκεψία έχουν κόψει κάθε άλλο δρόμο. Τα πρόσωπα του Ν. δεν έχουν ηρωικές παρορμήσεις, αλλά πεισματικά, με μυωπικό αλλά ακριβή υπολογισμό, συνθέτουν φροντισμένες, υπομονετικές απογραφές των δυνατοτήτων τους, των επίγειων και επουράνιων ελπίδων τους. Και με επιτυχία προσαρμόζεται σε αυτή τη λεπτομερή ανάλυση η επιμελημένη του πρόζα, διόλου μεταφορική, κάποτε λίγο παραινετική, όχι συγκινησιακή ούτε λογοτεχνική· πρόζα που δοκιμάστηκε πιο πολύ στο Ημερολόγιο από τη χρονιά της πανούκλας, όπου, χωρίς επιφωνήματα και ρητορείες, μιλάει για την πρωτεύουσα την αφανισμένη από τη νόσο - την πανούκλα του 1665 - με μια ωμή ακρίβεια που ακόμα καταπλήσσει. Προσωπογραφία του (χαρακτικό) από τον Τζ. Τάβερνερ. Εικόνα του Αίητον Σύμινγκτον για μια έκδοση του «Ροβινσώνα Κρούσου», ο κεντρικός ήρωας του οποίου, ένας υποδειγματικός τύπος σκαπανέα, παρουσιάζει την ιστορία ενός προσώπου, που πραγματικά υπήρξε.